Harita - Edessa (Şanlıurfa)

Edessa (/ɪˈdɛsə/; Antik Yunanca: Ἔδεσσα, romanlaştırılmış: Édessa), Yukarı Mezopotamya'da, Seleukos İmparatorluğu'nun kurucusu Kral Selevkos I Nicator (MÖ 305–281 ) tarafından Helenistik dönemde kurulan antik bir şehir (polis) idi. Daha sonra Osroene Krallığı'nın başkenti oldu ve Roma eyaleti Osroene'nin başkenti olarak devam etti. Geç Antik Çağ'da, Hristiyan öğreniminin önde gelen merkezi ve Edessa Katekistik Okulu'nun merkezi oldu. Haçlı Seferleri sırasında, Edessa Kontluğu'nun başkentiydi.

Şehir, Habur'un bir kolu olan Daysan Nehri'nin (Latince: Scirtus; Türkçe: Kara Koyun) kıyısında bulunuyordu ve yüksek merkezi kale Şanlıurfa Kalesi tarafından korunuyordu. Eski Edessa, Şanlıurfa İlinde modern Urfa'nın (Türkçe: Şanlıurfa; Kürtçe: Riha; Arapça: الرّّهَا, romanize: ar-Ruhā; Ermenice: Ուռհա, romanize: Urha) öncüsüdür. Kentin modern isimleri büyük olasılıkla yerleşimin I. Seleukos Nicator tarafından yeniden kurulmasından önce bölgenin Süryanice adı olan Urhay veya Orhay'dan (Klasik Süryanice:ܐܘܪܗܝ, romanize:ūūrhāy /ōōrhāy) gelmektedir. Selevkosların Selevkos–Part Savaşlarındaki yenilgisinden sonra Edessa, karışık bir Helenistik ve Semitik medeniyetle Osroene Krallığı'nın başkenti oldu. Osroen isminin kökeni muhtemelen Orhay kelimesi ile ilintilidir.

Roma Cumhuriyeti, MÖ 69'dan itibaren Osroene Krallığı ve başkenti Edessa üzerinde siyasi nüfuz kullanmaya başladı. 243 veya 248 yılına kadar yerel Osroene kralları olmaya devam etse de, 212 veya 213'te bir Roma kolonisi oldu. Geç Antik Çağ'da Edessa, Sasani İmparatorluğu ile Roma-Pers sınırında önemli bir şehirdi. Şapur I'in (h. 240-270) Roma topraklarını üçüncü işgalinde saldırısına direndi. 260 Edessa Savaşı, Shapur'un Roma imparatoru Valerian'ı (h. 253–260) yendiğini ve onu canlı ele geçirdiğini gördü; bu, Roma devleti için eşi görülmemiş bir felaketti. Geç Antik Laterculus Veronensis, Edessa'yı Roma eyaleti Osroene'nin başkenti olarak adlandırır. Romalı asker ve Latin tarihçi Ammianus Marcellinus, şehrin heybetli surlarını ve 359'da II. Şapur'un (309–379) saldırısına nasıl başarılı bir şekilde direndiğini anlatır.

Şehir, ünlü Edessa Okulu'na ev sahipliği yapan Yunan ve Asur (Süryani) teolojik ve felsefi düşüncenin merkeziydi. Edessa, Yunan Chronicon Paschale tarafından 609'da meydana geldiği kaydedilen bir olay olan 602-628 Bizans-Sasani Savaşı sırasında Persler tarafından ele geçirilene kadar Roma'nın elinde kaldı. Roma kontrolü, Herakleios'un (r. 610-641) Bizans-Sasani Savaşı'nda ortaya çıktı, ancak şehir 638'de Levant'ın Müslüman fethi sırasında Rashidun Halifeliği'ne tekrar Romalılara kaybedildi. Bizans İmparatorluğu, bir dizi başarısız girişimin ardından 10. yüzyılın ortalarında şehri geçici olarak geri alana kadar Romalıların kontrolüne geri dönmedi.

Bizans İmparatorluğu, 1031'de kontrolü yeniden ele geçirdi, ancak uzun süre onların egemenliğinde kalmadı ve yüzyılın sonuna kadar birkaç kez el değiştirdi. Birinci Haçlı Seferi'nin başarısından sonra kurulan Haçlı devletlerinden biri olan Edessa İlçesi, Haçlıların şehri Selçuklulardan geri almasıyla şehir merkezliydi. İlçe, Zengi hanedanının kurucusu Imad al-Din Zengi'nin şehri ele geçirdiği ve Edessalı Matta'ya göre Edessalıların çoğunu öldürdüğü 1144 Edessa Kuşatması'na kadar varlığını sürdürdü. Türk Zengi hanedanının toprakları, sonunda 1514 Çaldıran Savaşı'ndan sonra 1517'de Osmanlı İmparatorluğu tarafından alındı.

Kentin en eski adı, MÖ 2.000 yılında Asur çiviyazısıyla kaydedilen Admaʾ (Adme, Admi, Admum; Aramice: אדמא) idi. Süryanicede ܐܕܡܐ Adme olarak geçmektedir.

Antik kent, M.Ö. 303 yılında I. Seleukos Nicator tarafından Helenistik bir askeri yerleşim yeri olarak yeniden kurulmuş ve adına da suyu bol olmasından dolayı Makedonya'nın eski başkenti gibi Edessa vermiştir. Daha sonra M.Ö. 2 yüzyılda Callirhoe'da Callirrhoe veya Antiochia olarak yeniden adlandırıldı. Bu isimler Antiochus IV Epiphanes tarafından basılan Edessan sikkelerinde, MÖ 175-164 yılları arasında bulunur.

Antiochus IV'ün saltanatından sonra, şehrin adı Yunanca'da Edessa'ya geri döndü ve ayrıca Ermenice'de Urha veya Urha (Ուռհա), Aramice'de (Süryanice) Urhay veya Orhay (Klasik Süryanice: ܐܘܪܗܝ, romanize: ʾŪrhāy / ʾŌrhāy) olarak geçiyor. Yerel Neo-Aramice'de (Turoyo) Urhoy, Arapça'da ar-Ruhā (الرُّهَا), Kürt dillerinde Riha, Latince'ye Rohais ve son olarak Urfa veya Şanlıurfa olarak Türkçeye geçmiştir. Aslen Aramice ve Süryanice olan bu şehir ismi Farsça Hüsrev(Khosrow) isminden türemiş olabilir.

6. yüzyılın başlarında sel felaketinden sonra şehre yardım eden imparatorda I. Justinianus'a ithafen Justinopolis olarak da adlandırılmıştır. Bazı Yahudi ve Müslüman geleneklerine göre, İbrahim'in doğduğu yer olan Keldanilerin Ur'udur. Ancak bu tez M.S. 1. yüzyılda İbranice incillerin latinceye çevirmesi sonrası çeviri hatası nedeniyle Ur ve Urhay şehirleri karıştırılması sonrası ortaya çıkmıştır.